समाजकार्य शिक्षण : राष्ट्रीय ग्रामीण जीवानोन्नती अभियान ओळख ( NATIONAL RURAL LIVELIHOOD MISSION IN MARATHI )

स्वर्णजयंती ग्राम स्वरोजगार रोजगार योजना (SwarnJaynti Gram Swarojgaar Yojana ) हि ग्रामीण विकास मंत्रालयाची गरिबी निर्मुलनासाठी मुख्य योजना होती ,हि योजना 1999 मध्ये सुरु करण्यात आली होती . या योजनेची प्रभावी अंमलबजावणी न झाल्याने या आर्थिक वर्ष 2010-11 मध्ये या योजेनेचे रुपांतर राष्ट्रीय ग्रामीण जीवानोन्नती अभियानात करण्यात आले .

स्वर्णजयंती ग्राम स्वरोजगार रोजगार योजनेत २०१०पर्यंत निर्धारित केलेल्या लक्ष्यापैकी फक्त २५ दशलक्ष लोकांचा समावेश बचत गटात करता आला होता व या पैकी फक्त 22 % लोकांनाच बँक मार्फत कर्ज पुरवठा करण्यात आला होता . वेगवेगळ्या अभ्यासातुन् असे निर्देशनास आले होते कि बचत गटांची स्थापना होतेय मात्र त्यांना कर्ज पुरवठा होत नाहीये ,या समस्येचा अभ्यास करण्यासाठी प्रा. राधाकृष्णा यांच्या अध्यक्षतेखाली समिती नेमण्यात आली होती या समितीने "LIVELIHOODS APPROACH " ची शिफारस केली ,त्यामुळे या योजनेचा चेहरामोहराच बदलला . याच योजनेचा एक भाग म्हणून ग्रामीण तरुणांना कौशल्य शिक्षण देण्यासाठी दीन दयाळ उपाध्याय ग्रामीण कौशल्य योजनेचा समावेश राष्ट्रीय ग्रामीण जीवानोन्नती अभियानात करण्यात आला आहे.

अभियानाचे उद्दिष्ट 

गरीब गरीबीतून बाहेर पडू शकतो. त्यासाठी त्यास आवश्यृक सहाय्य दिले पाहिजे या विश्वासातून दारिद्रय निर्मूलन करण्या‍साठी ग्रामीण गरीबांना एकत्र आणुन, त्यांच्या सक्षम संस्था उभारणे (गरीब वंचित महिलांचा समावेश स्वंयसहाय्यता गटामध्ये, करणे) सदर संस्थाषमार्फत गरीबांना एकत्रित करून, त्यांच्या संस्थाची क्षमता वृद्धी व कौशल्या वृध्दी‍ करणे, वित्तीय सेवा पुरवणे आणि शाश्वत उपजीविकेची साधने उपलब्ध करुन देऊन त्यांना दारिद्रयाच्या बाहेर येण्यासाठी मदत करणे हे अभियानाचे प्रमुख उदिष्ट आहे.

अभियानाचा गाभा:-

ग्रामीण भागातील गरीब व जोखीमप्रवण कुटुंबांना समृध्द, आत्मसन्मानाचे व सुरक्षित जीवन जगता यावे यासाठी त्यांच्या् सर्व समावेशक, लोकशाही तत्वावर आधारित स्वयंचलीत समुदाय संस्थांची निर्मिती करुन त्यांचे अधिकार व हक्क, विविध वित्तीय सेवा तसेच शाश्वत उपजीविकेच्या संधी प्राप्त न होण्याच्या दृष्टीने पोषक वातावरणाची निर्मीती करण्यासाठी एक समर्पित व संवेदनशील संस्था निर्माण करणे यासाठी राज्य, जिल्हा व तालूका स्तरावर उमेद अभियानातील त्रिस्तरीय रचना तयार केली आहे. लातूर जिल्ह्यात उमेद अभियानाची सुरूवात – सन 2018-19 या आर्थिक वर्षात Intensive कार्यपध्दतीमध्ये लातूर जिल्हा्तील 10 तालूक्याचा समावेश झाला आहे.

अभियानाचे प्रमुख घटक:-

सामाजिक समावेशन – ग्रामीण भागातील गरीबातील गरीब कुटुंबापर्यंत पोहचुन, त्या कुटुंबातील किमान एक महिलेचा स्वंगयसहाय्यता गटामध्ये समावेश, करणे स्थापित गटांचे ग्राम संघ व प्रभागसंघ संस्थास बांधणी करणे
गरीबांच्या् संस्थांचे बळकटीकरण- गरीबांची व त्यांच्या संस्थेची वृध्दी व कौशल्यी वृध्दीच करणे यासाठी समुदाय संसाधन व्यक्तीच्या सहाय्याने गरजेनूसार प्रशिक्षण देणे व क्षमता वृद्धी करणे..
आर्थिक समावेशन – स्वथयंसहायता गट, ग्रामसंघ, प्रभागसंघ इत्यादी माध्यामातून शासन व बँकामार्फत, गरीब कुटुंबांना जीवनमान उंचावणे, उदयोग व व्यगवसाय वाढविण्याधसाठी गरजेनूसार अर्थसाहय उपलब्ध करुन देणे.
शाश्वात उपजीविका- गरीब कुटुंबांचे आर्थिक उत्परन्नर वार्षिक किमान रू. 1 लाख करण्यानच्याी उद्धेशाने रोजगार व स्वतयंरोजगार संधी उपलब्धय करून देणे, तसेच गरीबांचे जीवनमान उंचाविण्यासाठी मार्गदर्शन करणे.
अभियानाची मुल्येा– प्रमाणिकपणा, उत्त‍रदायित्वी, पारदर्शकता, संवेदनशिलता.
अभियानाची व्यापक दृष्टीन (Vision)– समन्याषयी, लिंग समभावाचे मुल्यच जपणा-या प्रगतीशील महाराष्ट्रा ची निर्मीती, जिथे सर्व नागरिक सुरक्षित सन्मानाने आणि संपन्नतेचे जीवन जगतील.

कार्यपध्दती

गामीण भागातील गावामध्येस समुदाय संसाधन व्यक्ती वर्धिनी (5 वर्धिनी -1 टीम) मार्फत 15 दिवस गावफेरीच्या माध्यममातून गावप्रवेश केला जातो. वंचित कुटुंबातील महिलांचे स्वयंसहायता गट स्थापन केले जातात. स्थापित गटांना सक्षम व बळकटीकरण करणे, उर्वरित गरीब कुटुंबांचा समावेश स्वयंसहायता गटात करणे. यासारखी कामे गावातील (CRP) गट प्रेरिका यांच्या सहाय्याने केली जातात. यामध्येा स्थापित गट आठवडी बैठक घेतात, तसेच दशसुत्रीचे पालन करणारे असतात.

वंचित कुटुंबांना अर्थिक व समाजिक दृष्टीया सक्षम करणे, तसेच स्व विकास ते गाव विकास या संकल्पकनेतून गावातील विविध प्रश्नव सोडविण्याससाठी ग्रामसंघाची स्थापना केली जाते. ग्रामीण भागात गावपातळीवर विविध समुदाय संसाधन व्यकक्तीयमार्फत कामे केली जातात. समुदाय संसाधन व्याक्ती मार्फत स्वयंसाहायता गटांना विविध सेवा पुरवण्या.साठी आर्थिक साक्षरता सखी, MIP सखी, बॅक सखी, कृषी सखी, पशुसखी इत्यावदीची निवड करण्यात येते . त्यांना सर्वतोपरी मार्गदर्शन करण्या साठी स्वंतंत्र तालूका कक्ष असतो .

जिल्हा स्तरावर मा. मुख्यय कार्यकारी अधिकारी जिल्हा परिषद तथा अभियान संचालक व प्रकल्पि संचालक जिल्हा ग्रामविकास यंत्रणा तथा अभियान सहसंचालक यांच्या मार्गदर्शन व संनियत्रणाखाली जिल्हा कक्षाचे जिल्हायस्तरावर (DMM&LIV, DM-IBCB, FI, MIS&ME, OS & procument, MIS, Marketing) जिल्हा व्यवस्थापक कार्यरत असतात.

अंमलबजावणी यंत्रणा